روش های تکثیر گیاهان
یکی از بهترین کارها برای داشتن گیاهان بیشتر، استفاده از روش های تکثیر آنها است. تکثیر و پرورش یک گیاه به خصوص در زمانی که گیاه به هرس نیاز دارد و مواد مغذی خاک کم است، سلامت گیاه را تضمین می‌کند و این فرصت را به شما می‌دهد که گیاهچه کوچک خود را داشته باشید و با صبر و مراقبت آن را بزرگ کنید. اما تمامی گیاهان روش های تکثیر منحصر به فرد خود را دارند و بعضی از آنها تکثیر سختی دارند.
تکثیر جنسی گیاهان:
تکثیر جنسی گیاهان شامل ترکیب یاخته های جنسی نر و ماده و تشکیل بذر می باشد تکثیر جنسی با نصف شدن و کاهش کروموزومی گامتهای نر و ماده ، آغاز می شود و بعد از لقاح تعداد کروموزومها به تعداد اولیه افزایش می یابد و با بوجود آمدن ژنوتیپهای جدید همراه است. شکل ظاهری (فنوتیپ) گیاه و انتقال صفات از نسلی به نسل دیگر توسط ژنها تعیین می شود. فرآیند زایشی گیاه با تشکیل گل ، آغاز می شود از ترکیب گامتهای نر و ماده ابتدا تخم حاصل می شود و تخمک تلقیح یافته به دانه تخم دارای خاصیت “خود تولیدی” بوده و حاوی اطلاعات ژنتیکی مورد نیاز برای تولید یک گیاه کامل می باشد. عواملی همچون دما ، طول روز ، هورمونهای گل انگیزی و تغذیه گیاه در تمایز و تشکیل گل ، دخالت دارند.
تکثیر غیر جنسی گیاهان:
در تولید مثل غیر جنسی ، تقسیم یاخته‌ای بدون کاهش کروموزومی (میوز) اساس کار می‌باشد. بطوریکه گیاهان تولید شده حاوی اطلاعات ژنتیکی پایه مادر می‌باشند. تقسیم یاخته‌ای توسط سلولهای غیر جنسی (سوماتیک) انجام می‌گیرد. تقسیم مستقیم یاخته‌ای عامل تشکیل بافت پینه در محل زخم و باززایی و بهبود زخم است و تکثیر رویشی را بوسیله قلمه پیوند و خوابانیدن شاخه ممکن می‌سازد. این روش تکثیر در کشت بافت نیز مطرح بوده و میتوان گیاهان جدید را از این طریق تولید نمود. سلول رویشی زنده گیاهان ، دارای قدرت تولید یک گیاه کامل می‌باشد و این پدیده را قدرت خودسازی (Totipotency) می‌نامند و گیاه تولید شده بطور کامل اطلاعات ژنتیکی یاخته های مادری را خواهد داشت.
روش های غیر جنسی تکثیر گیاهان:
1- کاشت بذر: یکی از رایج ترین روش های تکثیر کشت بذر می باشد ، پس از فراهم نمودن خاک مناسب(بهم زدن خاک وتسطيح خاک) بذرها را روی خاک می پاشیم عمق کاشت 2 تا 3 برابر بزگترین قطر بذر است . روی بذر ها را با لایه نازکی از خاک می پوشانیم ،بذر هایی که خیلی ریز هستند را فقط روی سطح خاک میپاشیم. تا زمان سبز شدن بذرها ،بستر کاشت را با اسپری آب مرطوب نگه می داریم ،جوانه ها پس از چند روز تا چند هفته ظاهر خواهند شد .پس از سبز شدن آبياري را به 1-2 روز در ميان کاهش می دهیم .پس از 4-5 برگي شدن گياهان آماده انتقال ميباشند. گیاهانی که از کاشت بذر به وجود می آیند ممکن است کاملا شبیه گیاه مادری نباشند.
2- قلمه زدن: قلمه می‌تواند قطعه‌ای از ساقه، ریشه و یا برگ باشد .در قلمه ساقه ،ساقه ای سالم و بدون گل را به طول 10 تا 15 سانتیمتر دارای حداقل 2 تا 3 بند ، با قیچی یا چاقوی تمیز از گیاه اصلی جدا می کنیم ،برگ های پایین قلمه را جدا کرده و فقط 2 برگ در بالای قلمه باقی می گذاریم .قلمه در دمای معمولی اتاق و در محلی که نور مناسبی دارد نگه داری می شود ،تا زمان ریشه دهی هر روز بستر قلمه را مرطوب نگه می داریم .شرط موفقیت در قلمه زنی آلوده نشدن آن به امراض قارچی است .حفظ رطوبت طبیعی از طریق پوشاندن قلمه با استفاده از نایلون یا شیشه و رسیدن نور کافی جهت انجام فتوسنتز از طریق برگ های نگهداری شده ضروری می باشد .گیاهان تولید شده از طریق قلمه گیری شبیه گیاه مادر بوده و در آنها تفرقه صفات حاصل نمی‌شود.
3- قلمه علفی: این قلمه‌ها از شاخه‌های علفی و در حال رشد بطول 15 – 10 سانتیمتر برداشته می‌شوند و با نگهداری چند برگ جوان برگ ( 3 – 2 ) در بسترهای مناسب مانند شسته پاپیت – پرلیت انجام می‌شود. شرط موفقیت در قلمه‌های علفی آلوده نشدن آنها به امراض قارچی و حفظ رطوبت طبیعی با استفاده از نایلون یا شیشه روی آنها و نیز رساندن نور کافی به قلمه‌ها جهت انجام فتوسنتز و تامین مواد غذایی از طریق فتوسنتز توسط برگهای نگهداری شده می‌باشد. مانند شمعدانی ، داودی ، میخک و …
4- قلمه نیمه خشبی: در قلمه‌های نیمه خشبی وجود برگ همیشه ضروری نیست ولی نگه داشتن یک یا دو برگ کامل و یا نصف پهنک جهت ریشه‌زایی کمک می‌کند. در هر موقع از سال میتوان این نوع قلمه را گرفت ولی اکثرا در اواخر بهار که شرایط برای ریشه دار کردن قلمه‌ها مساعد است. مانند داودی ، ختمی چینی ، زیتون ، مرکبات ، برگ نو و …
5- قلمه خشبی: زمان برداشت این قلمه‌ها بعد از برگ ریزان و قبل از سبزشدن جوانه‌های گیاه مادری در زمستان و از شاخه‌های فصل جاری گرفته می‌شود ولی این کار نباید دیرتر از وسط زمستان انجام گیرد. در حالیکه قلمه زنی زودتر انجام گیرد، بخاطر وجود خواب در جوانه‌ها مخصوصا در مورد گیاهان مناطق سردسیری و معتدله امکان جوانه زنی و ریشه زایی وجود نخواهد داشت. قلمه‌های خشبی بطول 50 سانتیمتر گرفته می‌شوند و پس از ضدعفونی با قارچ کشها در کیسه‌های نایلونی نسبتا ضخیم با چند سوراخ در زیر ماسه نگه داری می‌شوند. مانند قلمه گیری انگور.
6- قلمه برگ: بعضی از گیاهان را از طریق قلمه برگ میتوان تکثیر کرد. این نوع گیاهان استعداد تولید جوانه‌ها و ریشه‌های اتفاقی را در برگهای خود دارند و از این خاصیت استفاده نموده و برگهای آنها را با دمبرگ و پهنک برگ در بستر مرطوب و هوای مرطوب قرار می‌دهند.گیاهانی که با این روش می توان تکثیر کرد عبارتند از: مانند بنفشه آفریقایی ، بگونیارکس ، سانسوریا. استرپتوکارپوس، پپرومیا، تولمئیا، برخی سدوم‌ها
7- قلمه ریشه: بعضی از گیاهان در روی ریشه‌های خود تولید جوانه‌های اتفاقی می‌نمایند که با بهره گیری از این خاصیت اقدام به ازدیاد از طریق قلمه ریشه می‌گردد. لازم به یادآوری است که کلیه گیاهانی که استعداد پاجوش دادن را دارند امکان قلمه ریشه را نیز دارند مانند شقایق.
8- ریزازدیادی: این روش شامل تولید گیاه با استفاده از قسمتهای بسیار ریز گیاه نظیر بافتها و یاخته‌ها در شرایط ضد عفونی شده و در محیط کشت مصنوعی با استفاده از سیستم درون شیشه‌ای می‌باشد. این روش را بطور کلی ، کشت بافت می‌گویند.
9- پیوند زدن: پیوند عبارت است از اتصال دو قطعه از بافت زنده گیاه بر روی یکدیگر که منجر به تشکیل یک گیاه مستقل می‌گردد. قسمت بالای محل پیوند را پیوندک می‌نامند. پیوندک وظیفه عمل فتو سنتز و تشکیل محصول را به عهده می‌گیرد. پایه بخش پایین محل پیوند است که قسمتی از تنه و سیستم ریشه را بوجود می‌آورد.
10- تقسیم بوته : بسیاری گیاهان علفی چند ساله را می توان از خاک بیرون آورد و با جدا کردن بوته های ریشه دار و کاشت آنها گیاه جدیدی تولید کرد . بهتر است ریشه با محلول آب ولرم و سموم قارچ کش ضد عفونی شود. سپس با چاقوی تیز یا قیچی، گیاه اصلی را به چند گیاه کوچک تر تقسیم کنید، اما یادتان باشد هر کدام از گیاهان تکثیر شده باید قدری ریشه داشته باشند.تعدادی از گیاهان آپارتمانی مثل سجافی یا گندمی، برگ بیدی، آگلونما و سانسوریا با این روش تکثیر می شوند.بعضی از گیاهان باغچه مانند انواع سدوم، پیچ امین الدوله، پیچ تلگرافی، گیاهان خانواده کراسولاسه (مثل نازگوشتی)، کوکب، زنبق وگیاهانی که ریشه های غده ای دارند نیز با این روش تکثیر می شوند .
11- گرفتن پاجوش :هرگونه رشد رویشی که از ریشه گیاه( درخت ، درختچه و…) حاصل می شود را پاجوش می گویند.پاجوش ها در بسیاری از درختچه ها و گیاهان گوشتی و کاکتوس ها دیده می شوند.پاجوش های قاعده ی گیاهان ممکن است مستقل از گیاه مادر، سیستم ریشه ای تشکیل دهند یا ندهند. اگر ریشه بدهند، می توان آن ها را مستقیما کاشت و اگر ریشه ندهند مانند قلمه باید آنها را کاشت.
12- تکثیر از راه پیاز: تکثیر گیاهانی چون زنبق رشتی، سنبل، لاله، نرگس، گلایول، عبائی، گندمی، گل ناز، گل سانسورا ، گل تری پاسیاتا به وسیله پیاز یا سوراخ های کوچک که در کنار سوراخ اصلی روئیده می شود انجام می پذیرد. زمان کاشت پیازها در پاییز است.
13- تکثیر از راه تکمه: تکثیر از راه تکمه یا غده گوشتی زیر زمینی که هر کدام از آنهادارای چندین چشم می باشند در گیاهانی مانند بگونیا،گلوکسینیا و گل کوکب صورت می گیرد.
14- ساقه زیرزمینی یا ریزوم: ساقه‌ای است که در زیر خاک و یا در سطح گلدان کنار گلدان مادری قرار داد و سپس ساقه‌های رونده را در کنار گلدان مادری کاشت نمود و پس از رشد در آنها گیاهکها را از مادر جدا کرد. گیاهانی که با این روش می توان تکثیر کرد عبارتند از: ارکیده، هل، سانسوریا، عبایی، کردیلین، مارانتا
15- خوابانیدن ساده : شاخه ی بعضی از گیاهان را بدون جدا کردن از تنه گیاه مادر در داخل خاک می کارند به گونه ای که جوانه ی انتهایی شاخه برای تولید گیاه جدید بیرون از خاک قرار بگیرد .
16- خوابانیدن کپه ای: در این روش تکثیر گیاهان به جای آنکه شاخه را خم کرده و در خاک قرار دهیم. خاک را بر ری شاخه ها ریخته و کپه ای از خاک در پای گیاه ایجاد می کنیم. به مرور زمان از محل جوانه و چشمک های گیاه شاخه های جدید شروع به رشد می کند. پس از رشد کامل شاخه ها می توان خاک پای گیاه را کنار زد و شاخه های جدید ریشه دار را از گیاه مادری جدا کرد و در محل دیگری کاشت.
17- خوابانیدن هوایی: خوابانیدن هوایی را برای شاخه های که ضخیم هستند و امکان خم کردن آنها وجود ندارد می توان استفاده کرد. در روش خوابانیدن هوایی ابتدا قسمتی از پوست ساقه به عرض ۵ سانتی متر را جدا کرده سپس مقداری خاک یا خزه یا کوکوپیت را بوسیله نایلون دور قسمت جدا شده قرار می دهیم. قسمت بالا و پایین نایلون را بوسیله طناب محکم می بندیم. باید دقت داشت که همیشه خاک مرطوب باشد. اگر خاک رطوبت خود را از دست داد میتوان نایلون را باز کرده و مقداری خاک را مرطوب کرده سپس دوبار محل را با طناب بست. بعد از مدتی ساقه در محل بسته شده شروع به ریشه زدن می کند.
